Op de dag van Europa in 2022 tekende Thomas Huttinga een contract bij uitgeverij Pluim, om een boek te schrijven over de Europese cultuur en geschiedenis. Verwachte publicatiedatum: 2024. Eerst is het tijd om het continent te gaan ontdekken. Hiervoor is hij in juli 2023 een Zuid-Europa tour gestart, waarin hij naar Athene, Rome, Florence en Barcelona is gereisd. Op dit blog lees je zijn verslag.

29 juni 2023: Stop 1 - Athene

Ik begin niet voor niets in Griekenland. De naam Europa verwijst namelijk naar de Griekse mythe waarin de prinses Europa ontvoerd wordt door Zeus. Hij wordt verliefd op haar, verandert zichzelf in een witte stier en hij neemt haar op zijn rug mee vanaf Libanon naar Kreta. Later zal het continent de naam gaan dragen van deze Fenicische prinses. Op deze 2400 jaar oude vaas uit een museum in Athene staat de mythe afgebeeld. Vandaag de dag kom je dit verhaal tegen op Romeinse fresco’s in Napels, Renaissance schilderijen in musea, moderne beelden voor gebouwen en op de twee euro munt. Het begin van de naam Europa ligt dus in Griekenland.

In Athene liggen de brokstukken van de Griekse beschaving overal verspreid, de opgravingen zijn nog steeds gaande. Groepjes toeristen drentelen rustig langs de verschillende lagen van de geschiedenis, op weg naar het hoogste punt van de stad: de Acropolis waar het beroemde Parthenon staat. Vaak vergt het veel verbeeldingskracht om vanuit de open velden vol opgravingen de geschiedenis in te beelden: veel is herbouwd of simpelweg vervangen door replica’s, meestal uit noodzaak. Bij vlagen lijkt het meer op een zee van stenen brokstukken.

De schoonheid van de Griekse oudheid ligt meer in de verhalen die het heeft voortgebracht die de Europese cultuur blijvend zullen veranderen: hoe de schilderijen van Rembrandt tot Dalí de Griekse mythes tot leven wisten te wekken en hoe de Griekse architectuur met de vele zuilen terugkeren in de bouwstijlen van de Europese stad. Hier lijkt meer toekomst te liggen voor het Griekse gedachtegoed dan in het hedendaags tastbare verleden van Athene.

Tijdens mijn reis probeer ik niet alleen te graven in de Europese geschiedenis, maar ook te kijken naar het Europa nu. Zo sprak ik met Zyanir, een 31-jarige vluchteling uit Iran die al twee weken op een laken onder een boom slaapt. Hij wacht al jaren op een verblijfsvergunning. Ik praatte met hem over zijn beeld van het continent, (het gebrek aan) menselijkheid en zijn dromen voor de toekomst. Zyanir is de Europeaan van de toekomst, maar het zijn zij die stuiten op de nieuwe muren van Fort Europa. En als je het Fort eenmaal binnen bent blijkt medemenselijkheid een schaars goed, in ieder geval voor Zyanir.

Het is tijd om mijn reis weer door te zetten. Waar de vlam van de Griekse oudheid uiteindelijk meer dan tweeduizend jaar geleden doofde, zullen de Romeinen het gedachtegoed overnemen en kopiëren. Daarom is Rome de volgende bestemming: tussen wederom ruïnes en brokstukken ga ik opzoek naar verhalen in kerken en kloosters, Grand Tours en Europese vooroordelen.

3 juli 2023: Stop 2 - de Grand Tour in Rome

Rome kent vele gezichten. Van de ruïnes van het Romeinse rijk tot de vele torens van middeleeuwse kerken, de Renaissance paleizen en de nationale verbouwing van de negentiende en twintigste eeuw. Het blijft een schitterende stad, waar haast in elke hoek de geschiedenis voor het oprapen ligt. Rome is één groot openluchtmuseum, een eeuwige stad met oneindige schoonheden.

Mijn verblijf is een klooster, waar ik vanaf het begin gastvrij wordt ontvangen. Monniken in pijen lopen door de gangen, de talen en gezichten van het klooster omvat alle hoeken van de wereld: mijn buurman is een broeder uit de Verenigde Staten, maar er zijn ook monniken uit Duitsland, India en de Filipijnen. Tijdens het ontbijt hullen de meesten zich in stilte, waarschijnlijk in gesprek met zichzelf of met God. Na het avondeten loop ik een rondje met een Amerikaanse priester door de buurt, we praten over het Christendom in het algemeen, de toekomst van het geloof in God en de wereldwijde aantrekkingskracht van Rome als centrum van het katholicisme. Het is een wereld apart, waar de tijd wordt verdeeld tussen het leven op aarde en de blik op de hemel.

Rome is, in tegenstelling tot Athene, een stad geweest waar de vlam van de Europese cultuur is blijven branden. Vanaf de zeventiende eeuw kwamen bijvoorbeeld Europeanen uit alle windstreken naar de stad om te leren over de oudheid, het christendom en de cultuur in het algemeen, de zogeheten Grand Tour. Het is voor deze reden dat ik naar Rome ben gekomen, opzoek naar deze verhalen in de vele palazzi.

In Palazzo Corsini hangt een plakkaat van de Zweedse koningin Christina I van Zweden: zij bekeerde zich van het protestantisme tot het katholicisme (een waar schandaal toen), verhuisde naar Rome en werd daar het centrum van de Europese cultuur. Ze verzamelde Fransen, Duitsers, Italianen en Polen om zich heen en liet zichzelf in Rome portretteren door Jan Lievens, een kunstschilder uit Leiden die al op jonge leeftijd samenwerkte met Rembrandt. Het blijkt een terugkerend thema te zijn: overal kom je landschapschilders tegen die naar Rome kwamen: van Denemarken tot Spanje, van Amsterdam tot Praag. Langzaam aan begint zich een Europees bouwwerk te vormen, waar schilders en kunstenaars constant van elkaar afkeken. Met belangrijke creatieve input van de Italianen natuurlijk.

Het is dit element van kopiëren dat je telkens ziet terugkomen door de eeuwen heen, met dan weer een aanpassing of een toevoeging. De Europese geschiedenis kent echter ook radicale veranderingen, die de architectuur, kunst en mindset in Europa voorgoed zal veranderen. Daarom is het tijd om door te reizen naar Florence om mij daar te verdiepen in de stroming waar het verleden van Athene en Rome samenkomen: we gaan opzoek naar het begin van de Renaissance.

7 juli 2023: Stop 3 - Florence

Vanaf het terras vlak voor de Duomo zie je de indrukwekkende koepel boven de andere gebouwen uitklimmen. Het zwart-witte marmer gaat over in het rood van het dak van de koepel, daarbovenop glimt een gouden kruis in het licht van de zon. Het is een wonder van zijn tijd, de eerste keer sinds de Oudheid dat zo’n grote koepel weer werd gebouwd. Voltooid in de 15de eeuw, zal later Michelangelo’s beroemde David op de Duomo geplaatst worden. Hier kwamen de Oudheid, de Middeleeuwen en de Renaissance samen, verenigd in het beeld van deze magistrale kerk.

Florence was de hotspot van zijn tijd, waarvandaan een golf van vernieuwing door het continent trok. Weg met de gothische bouwstijlen, sobere invulling van de gebouwen en het richten op de hemel, en weer terug naar de Griekse zuilen, realistische en natuurlijke afbeeldingen en de rol van de mens op aarde. Hiervoor werd inspiratie gehaald uit het Noorden, uit Brugge en Gent, en werd er gekeken naar de landschappen en de portrettering van emoties die daar tot stand kwamen. De Italianen verbeterde en perfectioneerde dit.

Het was in Florence waar voor het eerst sinds de Oudheid de eerste openbare bibliotheek van Europa werd geopend in de vijftiende eeuw. Het was hier waar voor het eerst in Europa de bogen en zuilen weer opdoken zoals die voorkwamen in de klassieke oudheid in Athene en Rome.

De Renaissance, deze ongekende wedergeboorte, ontstond dus in vruchtbare Italiaanse bodem, maar de ontwikkeling zelf is Europees. De golf van vernieuwing was in heel Europa in de mode en stroomde uit over het hele continent. In Praag werden Italiaanse renaissance paleizen gebouwd, inclusief barokinvloeden, fresco’s met Griekse mythen en taferelen uit de Bijbel. Keizer Rudolf II haalde Italianen, Vlamingen, Denen en Duitsers naar zijn hof in Praag. In Boedapest werd aan een grote bibliotheek gebouwd met manuscripten uit de Oudheid. Er ontstond een Noordelijke Renaissance van schilders die naar Italië kwamen, waarbij de Italianen hun technieken weer overnamen. Paleizen werden door heel Europa op dezelfde manier gebouwd.

Florence ademt authenticiteit, eigenheid en ook onverwachte romantiek. Twee keer heb ik vlak voor de Duomo een huwelijksaanzoek voorbij zien komen, gevolgd door applaus van de menigte en tranen van het koppel en de familie eromheen. De afgelopen weken waren weken van ongekende schoonheid. Stoffige, oude beelden uit Athene heb ik omgetoverd zien worden tot prachtige schilderijen. Dezelfde vernieuwingskracht als die van het klassieke Athene, zie je later terugkeren in de handen van Michelangelo, Dürer, Titiaan en Rubens ruim tweeduizend jaar later. Deze terugkerende vernieuwingskracht vormt de Europese cultuur.

In Florence kwamen al deze invloeden uit het verleden samen in die vernieuwingsgolf. Mijn reis zet dit door in een kort verblijf in Barcelona, om vervolgens weer terug te keren naar Nederland. Maar eerst staat er nog een treinreis op het programma: via Nice naar Barcelona.

12 juli 2023 - Intermezzo: Treinreizen door Zuid-Europa - van Italië naar Spanje

Op het perron van het treinstation zijn de interrailers gemakkelijk te herkennen. Ze dragen grote backpacktassen, met daaronder sportbroekjes en witte sokken in slippers. Met een blik op oneindig wachten ze op de naderende trein die ze naar hun volgende bestemming brengt.

Ik reis met een treinpas van Interrail - ook beschikbaar gesteld in samenwerking met Interrail - van Florence naar Barcelona, met een overstap in Nice. Het treinleven bestaat uit korte overstappen, wachttijden op verlaten stations en verschillende soorten landschappen die langs het raam voorbijtrekken.

Op doortocht in Italië kom ik een groep Zweedse vrienden tegen die met de trein door Europa reizen. Drie weken lang reizen ze via Berlijn, Praag, Wenen en Zagreb naar Florence, Nice en Barcelona. In sommige steden verblijven ze enkele uren, in andere weer meerdere dagen. Vanaf Barcelona vliegen ze weer terug naar Stockholm. We hebben het over de overeenkomsten en verschillen tussen het noorden en het zuiden van Europa. De architectuur is in Berlijn en Wenen hetzelfde, maar de temperatuur toch echt weer anders. Kronkelende, smalle wegen leiden naar een oud stadscentrum, maar in Zuid-Europa voelt thuis toch verder weg en worden de verschillen groter. Ook voor deze groep interrailers is hun reis een ontdekkingstocht vol verschillende indrukken van het Europese continent. Na afloop maken we nog een foto samen, en daarna scheiden onze wegen. We blijven elkaar online volgen.

De treinreis door Zuid-Europa brengt je van blauwe zeeën naar groene bergen en dorre, stoffige vlaktes. De brandende zon danst hoog aan de hemel, de airconditioning maakt overuren. Op de achtergrond flitst de toren van Pisa voorbij, op het eerste station over de Spaanse grens beland je in een nieuw moment van wachten. Op de achtergrond zijn schelle dierentuingeluiden te horen, voor de rest is er haast niemand. Traag vertrekt de trein voor mijn laatste stop, zonder kleurscheuren of problemen bereik ik na een rit van 10 uur Barcelona.

Het reizen door Europa is het reizen door verschillende taalgrenzen, zo valt me op. Je merkt dat je de grens overgaat aan het omroepen van informatie in een extra taal, de vertaling van een plaatsnaam onder de treinbordjes. Aan de grensbewaking die de menigte onderzoekt die de trein verlaat. De taal van Europa is die van de vertaling, zo schreef de Italiaanse schrijver Umberto Eco al. Het is een voortdurend proces van verandering.

Langzaamaan komt mijn reis ten einde. In Barcelona sluit ik aan bij familie, en blijf ik er voor een kort bezoek aan de stad. Daarna wordt het met een koffer vol verhalen en ideeën weer terug naar huis om deze onvergetelijke indrukken verder te verwerken voor het boek.

14 juil 2023 - Laatste stop : Barcelona en de uiteindelijke terugblik op de reis - Europa als ons thuis

Barcelona kent alle prettige kanten als een plaats om te verblijven voordat het tijd is om terug te keren naar Nederland. Het biedt een combinatie van strand, cultuur en een aangename temperatuur, samen met een bruisend oud stadsgedeelte en de vele musea die de stad rijk is. Ik struin rond langs de vele kleuren van de stad en daarmee langs de verschillende lagen van de geschiedenis.

De geschiedenis van Barcelona is door en door verbonden met die van Europa. De naam van de stad gaat terug naar de Romeinen. In het begin van de eerste eeuw na Christus werd een nieuwe kolonie gesticht aan de Spaanse kust: Barcino. Het werd een fort met dikke muren ter bescherming tegen zeevaarders, waarbij de stad zelf werd ingedeeld volgens rechte lijnen. De dikte van de muren kon niet voorkomen dat de Visigoten, de barbaren van Germaanse afkomst, de stad overnamen in de vijfde en zesde eeuw. Het Barcinona van de Visigoten werd vervolgens het Barsaluna van de Arabieren, om daarna weer overgenomen te worden door het rijk van Karel de Grote en de invloeden van het Christendom. Koninkrijken werden gevormd, middeleeuwse muren gebouwd en vanaf de dertiende eeuw werd Barcelona een belangrijke maritieme macht in de Middellandse zee. Het verloor echter in de loop van de tijd ook aan invloed en de stad zal vaak worden verscheurd door oorlogen en buitenlandse bezettingen. De belangrijkste ontwikkeling voor Barcelona als moderne stad vindt plaats in de negentiende en de twintigste eeuw. Net zoals dat in Parijs muren en huizen werden afgebroken en boulevards werden aangelegd, en in Wenen de brede lanen van de Ringstraße vorm kregen, zo werden in Barcelona in 1854 de middeleeuwse stadsmuren afgebroken en werd haast een volledig nieuwe stad gebouwd naast het oude gedeelte. Slechts enkele architecten zoals Antoni Gaudí en Lluís Domènech i Montaner zorgden voor de grootste veranderingen in eeuwen, het is het begin van het Barcelona zoals we het nu kennen.

Het Historisch Museum van Barcelona neemt je mee langs deze geschiedenis, ook al wordt het hier en daar bruut onderbroken door een laag Catalaans nationalisme. Barcelona wordt onderdrukt en benadeeld door Madrid of een metropool zonder staat genoemd, op de achtergrond wordt zo een eeuwenlange strijd zichtbaar om Catalaanse afhankelijkheid, tussen het gevoel om tot Catalonië of tot Spanje te horen. Op straat zie je dit terug in de vele wapperende Catalaanse vlaggen die over de balkons hangen, een strijd die ook in de toekomst nog door zal klinken. De felle strijd staat in schril contrast met de luwte van de groepen toeristen die bijkomen van de warmte op de vele terrasjes.

Barcelona is voor mij het eindpunt van een reis door het zuiden van het Europese continent. Via Albanië reisde ik naar Griekenland, Italië en Spanje om indrukken op te doen voor het boek. Het zijn onvergetelijke ervaringen die ik weer meeneem naar huis, na een maand op pad geweest te zijn. Ook al ben ik mij bewust van de beperkingen die tijd en de grote van de steden en Europa stellen aan het vormen van een visie.

Waardevol is het aftasten van de Europese geschiedenis zelf, het aanvoelen van de Oudheid in een stad als Athene, daar waar Europa begon, om vervolgens de aanpassingen weer terug te zien in Rome en Florence. De Klassieke Oudheid vloeide over in middeleeuwse kerken en kastelen die je tegenkomt in onder andere Rome of Barcelona, vanuit Florence bracht de Renaissance een nieuw vuur in de Europese gedachte. Nog waardevoller zijn de mensen die je spreekt, de verschillende perspectieven die je opdoet die je kan gebruiken om je eigen visie te slijpen. Ook al blijft uiteindelijk het eigen gevoel van thuis de bril om andere steden en landen mee te bekijken, zo merkte ik. Australiërs (“Europe is anything old” zo werd het continent beschreven in de trein) waarderen de vele oude lagen van Europa als een contrast met thuis, vluchtelingen zoeken er veiligheid en een nieuw thuis, Europese toeristen en interrailers willen er juist de sleur van thuis ontvluchten.

Europa als ons thuis, het is een gedachte, of misschien wel een droom, die door mijn hoofd spookt als ik reis door de verschillende lagen en kleuren van het continent. Langs de verschillende taalbarrières, gebruiken en gewoontes en de grenzen van het nationale denken loopt een verhaal dat ons als Europeanen bindt, het verhaal van een gemeenschappelijke geschiedenis en cultuur. De bouwstijl van de paleizen van Italië en de kenmerken van de Europese stad zie je terug in heel Europa, net zoals de cafécultuur, de operahuizen en concertgebouwen als huis van de klassieke muziek tot de gruwelen van de Tweede Wereldoorlog. Het zijn enkele thema’s die ik bij terugkomst ga uitdiepen, om deze historische, nationaal versplinterde puzzelstukjes aan elkaar proberen te lijmen.

Voor nu ga ik terug naar huis, ook al voel ik me denk ik in heel Europa thuis. Daar ga ik graven in de namen en gebeurtenissen die ik gevonden heb: Engelsen en Duitsers die ineens opduiken in het uitgraven en herontdekken van de Oudheid in het Athene van de negentiende eeuw, Ierse, Poolse, Tsjechische en Deense schilders die Rome bezoeken voor hun Grand Tour en de invloeden van de Renaissance die zich vanuit Florence over heel Europa verspreidde. Achter deze laag van nationale geschiedschrijving die je aantreft in de verschillende musea en op straat, bloeit een Europees verhaal, wachtende tot het wordt afgestoft en tot leven komt. Europa als ons thuis, met die gedachte pak ik mijn koffer in en sluit ik deze bijzondere reis af.

Lees hier het vervolg van Thomas’ reis door Europa richting het Noorden.